26/07/2022

Nadwaga i otyłość u dzieci oraz nastolatków

Nadwaga i otyłość u dzieci

Spis treści

Czym są nadwaga i otyłość?

Otyłość, według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) definiuje się jako ogólnoustrojową, przewlekłą chorobę na tle metabolicznym, u której podstaw leży zaburzenie tak zwanej homeostazy energetycznej organizmu. Znaczy to ni mniej, ni więcej jak utratę równowagi pomiędzy procesami pozyskiwania energii do niezbędnych procesów metabolicznych, a jej wydatkowaniem. W związku z powyższym dochodzi do przekształcania nadmiarowych substratów energetycznych w tkankę tłuszczową i jej nadmiernego odkładania.

Nadwaga i otyłość u dzieci – statystyki

Obecnie mamy do czynienia z zapadalnością na chorobę nadwagi i otyłości spełniającą kryterium ogólnoświatowej epidemii zarówno wśród dorosłych jak i dzieci. Nasilenie przybierania na wadze docelowo powoduje różnego rodzaju patologie w zakresie praktycznie wszystkich narządów i układów w organizmie człowieka.

Uważa się, iż obecnie nadwaga i otyłość stają się wiodącym czynnikiem prowadzącym w sposób bezpośredni i pośredni do powstawania różnego rodzaju przewlekłych schorzeć, a docelowo zwiększającym ryzyko przedwczesnego zgonu.

Problem nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży wykazuje tendencję narastającą praktycznie we wszystkich rejonach świata. W Europie Zachodnie najwyższy odsetek wyżej wymienionych obserwowany jest w Grecji, gdzie według danych WHO dotyczy 8,9% chłopców i aż 16,4% dziewczynek. Polska znajduje się niestety w niechlubnej czołówce, jeśli chodzi o statystyki dotyczące nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży.

Populacyjne badania traktujące ten temat przeprowadzone w latach 2008-2009 wśród dzieci i młodzieży w wieku 6-17lat wykazały występowanie nadwagi i otyłości aż u 10,5% chłopców oraz 10,4% dziewcząt. Należy podkreślić, iż odsetki te utrzymują tendencję wzrostową.

Co ciekawe, problem nadwagi i otyłości nasilony jest bardziej u dzieci i młodzieży zamieszkujących obszary wiejskie. Pod względem geograficznym, największe odsetki przypadków opisywanych schorzeń były obserwowane w województwach Polski zachodniej oraz centralnej.

Czynniki predysponujące do rozwoju otyłości

Pomimo nasuwającej się na pierwszy rzut dość oczywistej odpowiedzi, przyczyny powstawanie nadwagi i otyłości u dzieci są bardzo złożone. Z grubsza można je podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią czynniki genetyczne, drugą zaś społeczne i behawioralne.

Wbrew pozorom w przypadku nadwagi i otyłości czynniki genetyczne są często niedoceniane, a leżą u podstaw nawet do 40% przypadków. Dziedziczenie otyłości jest dość skomplikowane, gdyż jak dotąd opisano już ponad 400 genów odpowiadających za ten proces, a temat oczywiście nie został jeszcze wyczerpany. Oczywiście stopień poznania powyższych genów jest bardzo zróżnicowany.

Jak dotąd najlepiej poznany i najdokładniej opisany jest gen odpowiadający za kodowanie leptyny. To białko, które powstaje w komórkach tłuszczowych, a jego funkcją jest kontrola łaknienia poprzez działanie na komórki podwzgórza. Zwane jest także popularnie hormonem sytości. Jego działanie opiera się na stosunkowo prostym do objaśnienia mechanizmie.

Wraz z zawartością komórek tłuszczowych podczas procesu spożywania posiłku, dochodzi do uwalniania się z nich leptyny, która dostaje się wraz z krwioobiegiem do podwzgórza. Tam oddziałując na komórki ośrodka głodu i sytości powoduje zmniejszanie uczucia łaknienia wraz z pojawieniem się uczucia sytości.

Zaburzenie równowagi hormonalnej w tym zakresie powoduje powstawanie dodatniego bilansu energetycznego skutkującego odkładaniem się nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej, co w sposób bezpośredni przekłada się na wystąpienie nadwagi i otyłości.

Wspomniane wyżej geny warunkują produkcję nie tylko leptyny, ale też innych różnorodnych białek. Ponadto działają również na układ efektorowy poprzez określanie wrażliwości receptorów na powyższe proteiny, dzięki czemu w sposób dwumechanizmowy docelowo reguluje całą gospodarkę metabolizmu. Poza wyżej opisanym zjawiskiem, które jest w zasadzie oczywiste i logiczne dla powstawania nadwagi i otyłości, czynniki genetyczne warunkują również inne aspekty tego procesu.

Po pierwsze określają pewną dziedziczną skłonność do a priori spowolnionych bazowych procesów metabolicznych, co sprzyja magazynowaniu nadmiernej tkanki tłuszczowej, a także do różnego rodzaju nieprawidłowości w jej dystrybucji oraz magazynowaniu. Ponadto, uwarunkowana genetycznie wrażliwość na różne składniki pokarmowe w połączeniu z preferencjami żywieniowymi w rodzinie wpływają na dziedziczenie sposobu jedzenia, co wbrew pozorom ma bardzo duże znaczenie dla powstawanie nadwagi i otyłości.

Przeprowadzone dotychczas badania pozwoliły zauważyć, że dzieci ze stwierdzoną otyłością jedzą szybciej, bardziej łapczywie, mniej dokładniej przeżuwając pokarmy niż dzieci szczupłe. Przy dużym tempie jedzenia, tempo produkcji leptyny jest nieadekwatne, przez co zanim dziecko osiągnie sytość spożyje istotnie większą ilość pokarmu niż przy jedzeniu powolnym.

Osobnicza wrażliwość smakowa, która także jest często uwarunkowana genetycznie, nie pozostaje bez znaczenia w powstawaniu nadwagi i otyłości. Preferencje smakowe ukierunkowane na słodycze, pokarmy z dużą zawartością tłuszczu, śmieciowe jedzenie, przetworzone pokarmy itp. predysponują w znacznym stopniu do rozwinięcia się nadwagi i otyłości, czego nie obserwuje się w takim nasileniu u osób z preferencjami smakowymi ukierunkowanymi na pokarmy uchodzące za zdrowe.

Czynniki społeczne i behawioralne obejmują przede wszystkim predysponujący do otyłości tryb życia obejmujący stosowanie nieprawidłowej diety, niską aktywność fizyczną, a także brak zadbania o adekwatny czas snu. Oczywiście nie bez znaczenia pozostaje tutaj wpływ najbliższego środowiska, a zwłaszcza rodziny. Szczególną wagę mają nawyki żywieniowe rodziny, gdyż to implikuje pewne schematy żywieniowe wpajane dziecku od najmłodszych lat.

Ponadto obecnie obserwuje się zjawisko tak zwanego obesogennego wpływu cywilizacyjnego, które oznacza predysponujący do otyłości wpływ środowiska zewnętrznego. W obrębie tego zjawiska mieści się coraz szerszy dostęp do produktów spożywczych o wysokim stopniu przetworzenia wraz ze spadkiem spontanicznej aktywności fizycznej.

Ta ostatnia z kolei wynika z wielu przyczyn, na przykład brak obiektów sportowych zachęcających i umożliwiających spontaniczną aktywność fizyczną przy jednoczesnym poszerzaniu się dostępu do coraz bardziej atrakcyjnych zajęć związanych z siedzącym trybem życia, takich jak gry komputerowe czy programy telewizyjne.

U dzieci i młodzieży często obserwuje się występowanie tak zwanego błędnego koła związanego ze zmniejszaniem aktywności fizycznej w połączeniu ze zwiększonym poborem energii. Powyższy tryb życia poprzez przyrost masy ciała powoduje obniżenie sprawności fizycznej, co dodatkowo zniechęca do podejmowania aktywności.

Dodatkowo często naraża otyłe dziecko na różnego rodzaju prześladowania i szykany ze strony rówieśników, co jeszcze bardziej zniechęca do ruchu. Efektem tego jest dalszy przybór masy ciała skutkujący opisanymi powyżej konsekwencjami. Ponadto bardzo istotnym czynnikiem przyczyniającym się do powstawania otyłości u dzieci i młodzieży jest nadużywanie permanentnych zwolnień lekarskich z zajęć wychowania fizycznego, co jest plagą dzisiejszych czasów.

Odpowiednia higiena snu ma ogromne znaczenie dla prawidłowego tempa procesów metabolicznych u dzieci i młodzieży. Przeprowadzone badania wykazały jednoznacznie, iż skrócenie snu powoduje zmniejszenie produkcji leptyny z jednoczasowym zwiększeniem produkcji greliny, co w efekcie prowadzi do pobudzania ośrodka głodu z hamowaniem ośrodka sytości powodując zwiększenie ilości pobieranej energii i odkładania się nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej skutkujące rozwinięciem się nadwagi, a następnie otyłości.

Mówiąc o przyczynach i predysponujących do nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży należy mieć świadomość istnienia pojęcia okresów krytycznych. Definiuje się je jako przedział czasowy w rozwoju człowieka, w którym istnieje szczególnie podwyższone ryzyko wystąpienia danych stanów chorobowych. W przypadku nadwagi i otyłości u dzieci mówi się o dwóch takich okresach.

Pierwszy z nich pojawia się na przełomie pierwszego i drugiego roku życia. Jest to okres, gdy po zakończeniu przyrostu masy komórek tłuszczowych, do którego dochodzi w okolicach 12 miesiąca życia, rozpoczyna się zwiększanie ich ilości. Przetrwałość otyłości do okresu nastoletniego po pierwszym okresie krytycznym nie jest zbyt wysoka i nie przekracza 15%. Drugi okres krytyczny ma miejsce w okresie dojrzewania płciowego.

Przemiany psychofizyczne, hormonalne oraz tak zwany skok pokwitaniowy wpływa na zmiany w zakresie tempa metabolizmu, stosunku intensywności poboru oraz wydatkowania energii, dystrybucją i magazynowaniem tkanki tłuszczowej. W przypadku drugiego okresu krytycznego przetrwanie otyłości do wieku dorosłego jest dużo wyższe, gdyż dotyczy nawet 80% otyłych nastolatków.

Należy przy tym zauważyć, że na tym etapie rozwoju i w czasie późniejszym otyłość zazwyczaj jest związana z istotnie większym ryzykiem schorzeń związanych z otyłością wraz z ich wszelkimi powikłaniami z przedwczesnym zgonem włącznie.

Przeprowadzono również badania oceniające obecne zachowania żywieniowe wśród dzieci i młodzieży. Jako najczęstszy błąd dietetyczny w badanej grupie uznano nieregularność w spożywaniu posiłków, a także niespożywanie wszystkich niezbędnych posiłków. Dla przykładu, niespełna 40% dzieci z otyłością spożywało śniadanie, podczas gdy w grupie bez otyłości było to ponad 60%.

Ponadto spożywanie przez dzieci i młodzież produktów powszechnie uznawanych za zdrowe, takich jak owoce było na nieadekwatnie niskim poziomie w grupie z otyłością. Wniosek z powyższego badania jest jednoznaczny i dowodzi, że nieregularność i niekonsekwencja spożywania posiłków, a także pomijanie śniadań związana jest z większym ryzykiem wystąpienia otyłości.

Metody oceny otyłości u dzieci i młodzieży

Istnieje kilka metod antropometrycznej oceny nawagi i otyłości u dzieci i młodzieży, charakteryzujących się różnym poziomem złożoności. Do najprostszych metod należy wykorzystanie wskaźników talia-biodro czy też pomiar obwodu talii. Najpowszechniej stosowaną metodą jest jednak znany wszystkim wskaźnik BMI. Opiera się on na ocenie stosunku masy podanej w kilogramach do kwadratu wzrostu podanego w metrach. Prawidłowy zakres referencyjny to 19-25kg/m2.

Wartości niższe wskazują na niedożywienie, wyższe zaś na nadwagę i otyłość. Co ciekawe, wskaźnik ten został uznany przez WHO jako podstawowy dla oceny odżywienia białkowo-energetycznego organizmu i ma bardzo uniwersalne zastosowanie. Jednakże u dzieci i młodzieży do 18 roku życia sam wskaźnik BMI ma ograniczone zastosowanie jako wartość izolowana.

Aby był wiarygodnym parametrem, musi być interpretowany w odniesieniu do siatek centylowych. W naszym kraju najczęściej w tym celu są stosowane siatki centylowe opracowane przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie. Wartość wskaźnika BMI mieszcząca się w przedziale między 90 a 97 centylem informuje o nadwadze, zaś powyżej 97 centyla upoważnia do rozpoznania otyłości.

Oczywiście istnieją bardziej zaawansowane i dokładniejsze metody oceny otyłości takie jak podwójna absorpcjometria DXA, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, czy impedancja elektryczna, która oprócz oceny masy ciała i wzrostu umożliwia określenie składu tkankowego ciała z uwzględnieniem rozkładu tkanki mięśniowej, tłuszczowej oraz wody.

Skutki otyłości u dzieci i młodzieży

Aby zrozumieć istotę otyłości jako przyczyny wielu schorzeń dotyczących różnych układów i narządów, należy zdać sobie sprawę, że tkanka tłuszczowa nie jest tkanką obojętną. Wykazuje ona bowiem czynność hormonalną. Przykładowe hormony wydzielane przez tkankę tłuszczową to leptyna, adiponektyna, rezystyna czy estrogeny.

Ponadto w obrębie komórek tłuszczowych znajdują się receptory dla różnych hormonów, takich jak insulina. W związku z powyższym tkanka tłuszczowa odgrywa bardzo istotną rolę w regulacji oraz deregulacji procesów metabolicznych organizmu. Największe zagrożenie niesie ze sobą otyłość typu brzusznego.

Generalnie rzecz biorąc następstwa nadwagi i otyłości u dzieci można podzielić na psychiczne oraz somatyczne. Skutki psychiczne to przede wszystkim depresja związana z nieakceptacją swojego wyglądu oraz niską samooceną, często połączoną z brakiem akceptacji grupy rówieśniczej. Paradoksalnie, niejednokrotnie otyłe dziecko gratyfikuje sobie niekorzystne bodźce psychologiczne poprzez zajadanie stresu, co tylko powoduje napędzanie się błędnego koła.

Wśród następstw somatycznych istnieje cała grupa schorzeń związanych bezpośrednio z otyłością, często współwystępujących ze sobą w ramach tak zwanego zespołu metabolicznego.

Nadwaga i otyłość u dzieci – następstwa

Nadciśnienie tętnicze – wbrew obiegowej opinii jest to schorzenie występujące nie tylko u dorosłych, ale mogące pojawiać się u dzieci i młodzieży. W tej postaci nadciśnienia tętniczego związek z otyłością wydaje się być jeszcze ściślejszy niż w przypadku pacjentów dorosłych.

Insulinooporność i cukrzyca typu 2 – to stan, w którym dochodzi do zmniejszenia wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Nie jest ona osobnym stanem chorobowym samym w sobie. Stanowi zazwyczaj część tak zwanego zespołu metabolicznego związanego z zaburzeniami metabolicznymi na różnych płaszczyznach.

Zazwyczaj współwystępuje z takimi schorzeniami jak otyłość, nadciśnienie tętnicze, czy też zaburzenia gospodarki lipidowej. Bardzo często towarzyszy jej stężenie glukozy we krwi przewyższające 100 mg%. Insulinooporność wiąże się zazwyczaj ze zwiększoną produkcją glukozy związaną ze spadkiem jej stężenia wewnątrzkomórkowego spowodowanego zmniejszeniem jej wychwytu przez tkanki.

Efektem tego jest hiperinsulinemia, czyli produkowanie przez trzustkę nadmiernej ilości insuliny. Stan ten nieleczony, w naturalny sposób przechodzi w cukrzycę typu 2, czyli niezwiązaną z upośledzeniem produkcji insuliny, a z niewrażliwością tkanek na jej działanie.

Poza powyższymi, nadwaga i otyłość w sposób pośredni zwiększa ryzyko powstawania wielu chorób z zakresu różnych układów i tkanek. Należą do nich między innymi miażdżyca naczyń krwionośnych, zaburzenia gospodarki lipidowej, choroby wątroby oraz wiele chorób nowotworowych.

Nadwaga i otyłość u dzieci – Jak zapobiegać?

Aby skutecznie przeciwdziałać otyłości u dzieci i młodzieży konieczne jest, by zrozumieć, iż bazowe dobowe zapotrzebowanie energetyczne jest zróżnicowane w zależności od płci, a także etapu rozwoju. Generalna tendencja wygląda w ten sposób, iż zapotrzebowanie to jest porównywalne u obu płci w wieku przedszkolnym, a pierwsze zmiany zaczynają być istotne dopiero w wieku szkolnym.

U dziewczynek największe zapotrzebowanie energetyczne związane z największym przyrostem masy ciała obserwowane jest między 12 a 13 rokiem życia. Następnie ulega on stopniowemu obniżaniu do osiągnięcia minimalnej wartości w okolicy 15-16roku życia. U chłopców zaś szczyt przyboru masy ciała i zapotrzebowania energetycznego przypada na 13-14 rok życia i utrzymuje się mniej więcej do wieku 18 lat.

Nadwaga i otyłość u dzieci – wysiłek fizyczny

Przy założeniu podobnego poziomu aktywności fizycznej, bazowe zapotrzebowanie energetyczne jest większe u chłopców. W wieku przedpokwitaniowym różnica w zapotrzebowaniu energetycznym między płciami jest stosunkowo niewielka i wynosi około 300kcal, ale po osiągnięciu pełnoletności różnica wzrasta nawet do 1000kcal.

Nadwaga i otyłość u dzieci – jak przeciwdziałać?

Podstawową metodą zapobiegania i przeciwdziałania otyłości jest stosowanie prawidłowo zbilansowanej, zdrowej diety. Taką dietę pomoże dobrać dietetyk.

Bardzo dobrym materiałem pomocniczym jest zastosowanie znanej powszechnie piramidy żywieniowej i budowanie posiłków zgodnie z jej zasadami. Istotne jest, by przywrócić spożywaniu posiłków rolę zaspokajania głodu z jednoczesnym nietraktowaniem go jako gratyfikacji czy sposobu radzenia sobie ze stresem.

Bardzo ważne jest spożywanie śniadań, a także regularność spożywania posiłków o mniej więcej stałych porach. Ilość posiłków spożywanych w ciągu dnia nie powinna być mniejsza niż 4, a odstęp między nimi powinien wynosić około 4 godzin. Ostatni posiłek powinien być spożyty nie później niż 1-2godzina przed snem. Nieodzowne jest również dostarczanie odpowiedniej ilości wody.

Oprócz diety bardzo ważna jest regularna aktywność fizyczna, o różnym nasileniu, z uwzględnieniem również tej spontanicznej. Ponadto kluczowe, a często niedoceniane jest odpowiednie wsparcie psychologiczne.